Nuland, Hoolstraat 12

Nuland, Hoolstraat 12

Context (Bouw)historie: De in globaal in noord-zuidelijke richting lopende Hoolstraat behoort tot de oudste stedenbouwkundige structuren binnen het agrarische cultuurlandschap ten oosten van de Nulandse dorpskern. Op het kadastrale minuutplan 1811-1832, waarop voor in de meeste gevallen voor de buitengebieden ook voor het eerst betrouwbaar bebouwing werd weergegeven is de Hoolstraat. Het huidige zuidwestelijke deel van de straat behoort dan echter nog bij de inmiddels verdwenen Oude Graafse Baan.dan ook herkenbaar met het kenmerkende onregelmatige. Ook op de plaats van de huidige boerderij Hoolstraat 12 wordt op het kadastrale minuutplan al een rechthoekig bouwdeel weergegeven, waarvan de hoofdvorm overeen komt met het huidige grondplan Hierna volgende historische ontwikkeling is gebaseerd op het door Bureau Schamp in oktober 2015 verrichte bouwhistorisch onderzoek. Dendrochronologisch onderzoek heeft aangetoond dat deze boerderij, hoewel wat betref het exterieur behoorlijk ingrijpend gewijzigd, inwendig nog een grotendeels intacte ankerbalkgebintconstructie bezit, waarvan de oudste delen gedateerd zijn in 1593/1594. In deze vroegste fase was de boerderij slechts drie gebintvakken diep en uitgevoerd met vakwerkwanden. Sporen van een deurkozijn in de vakwerkwand, dicht bij de rechter gebintstijl van het oostelijke gebint ter plaatse van de vermeende voorgevel kunnen wijzen op een eerder opzet als hoekgevelboerderij. Bij een eerste uitbreiding, waarschijnlijk in de 18de eeuw werd de boerderij aan de zijde van het voorhuis uitgelegd, mogelijk ter diepte de hoekuitbouw. De voorgevel (oost) kwam daarmee op de huidige plaats te liggen. Een strook muurwerk in IJsselsteen met hierin aanwezige vensters behoren mogelijk tot deze fase. Mogelijk tegelijkertijd, maar in ieder geval voor het vervaardigen van de kadastrale minuut (1811-1832) werd de boerderij ook in westelijke richting met twee gebintvakken uitgebreid, waarbij aan deze zijde een zogenaamde afhang werd toegepast. In deze fase had de boerderij nog een opzet als hallehuisboerderij, met lage zijgevels, aanvankelijk nog in hout en/of vakwerk. Had de 18de-eeuwse uitbreiding van het achterhuis mogelijk al wel deeldeuren in de zuidgevel en daarmee een langgevelopzet met dwarsdeel. In de 19de eeuw werden de gevels versteend, maar werden deze nog niet verhoogd. Het nog aanwezige oudere muurwerk in de zuidgevel en beperkte delen van de noordgevel markeren de 19de-eeuwse versteningsfase en toenmalige lagere gevelhoogte. Omstreeks 1900 vond een belangrijke transformatie plaats, toen de boerderij een volledige opzet als langgevelboerderij kreeg. Beide zijgevels werden verhoogd en ook in het woongedeelte werden de toegang en vensters in de zuidgevel gesitueerd. Het onderste deel van de oostgevel werd vernieuwd, maar kreeg vrij kleine vensters, waarvan de rechter als opkamervenster iets hoger werd geplaatst. De sporen van deze vensters zijn nog herkenbaar. Bij de opzet als langgevelboerderij was de zuidgevel de belangrijkste gevel en waarschijnlijk was dit vanaf de uitbreiding in de 18de eeuw al het geval.	2
Verschillende verbouwingen in de 20ste eeuw, het wegvallen van de woonfunctie in de jaren zestig en een brand in 1971, waarbij de dakvlakken en de constructies boven de verdieping grotendeels verloren gingen, hebben de boerderij ernstig aangetast. Daarbij werden aanzienlijke delen van de gevels en het merendeel van de gevelopeningen gewijzigd. In het interieur kwamen vrijwel alle binnenmuren te vervallen t.b.v. een nieuwe indeling. De woning ten zuidwesten van de boerderij werd in 1962 gebouwd in opdracht van J.J. Verstegen. In 1963 werd ten zuiden van het voormalige woongedeelte een eenvoudige kleine schuur gebouwd. In 1969 werd tussen de woning en de schuur een 1963 een volgende lage varkensschuur gebouwd. In 1975 werd een bouwaanvraag gedaan voor het verbouwen van de boerderij tot varkensstal. Bij de voorgestelde verbouwing zou behoudens het grondvlak van de boerderij sprake zijn van volledige vernieuwing met spouwmuren en een lagere dakvorm en volledige onderkeldering. Deze verbouwing heeft, gezien de huidige opzet niet- of slechts ten dele plaats gevonden. In 2004 was de boerderij volledig ingericht als wormenkwekerij met bijbehorende verkoopruimte. In dat jaar werd het middendeel van de noordgevel vernieuwd en voorzien van twee dubbele deuropeningen. Hiervoor werd ter plaatse de dakvoet verhoogd. Ten oosten van de boerderij werd nu een nieuwe loods gebouwd. Ligging: De boerderij ligt ten oosten van de Hoolstraat, even ten noorden van de kruising met de Papendijk. Beide wegen behoren tot de vroegste stedenbouwkundige structuur in het gebied. De boerderij ligt op een fors erf, waarvan echter het deel ten noorden van de boerderij pas recent werd toegevoegd. In de oorspronkelijke situatie lag de boerderij dan ook dicht bij de noordrand van het veel smallere rechthoekige erf. De boerderij was daarbij met het achterhuis (west) op de straat gericht. Daarbij ligt de boerderij op ruime afstand van de straat achter een als tuin ingericht gebied, waarin zich twee forse oudere eiken bevinden. Op het historische zuidelijke deel van het erf staan langs de linkerrand, vanaf de straat gerekend, achtereenvolgens het woonhuis uit 1962, de varkensschuur uit 1969 en een kleine schuur uit 1963. Ten oosten van de boerderij bevindt zich een loods uit 2004. Het toegevoegde noordelijke deel van het erf is als opslag- en bedrijfsterrein in gebruik.	3
Beschrijving Algemeen (hoofdvorm, kap): De boerderij heeft een rechthoekige plattegrond met één bouwlaag onder een met golfplaten gedekt zadeldak. Aan de oostzijde is een tegen de topgevel oplopende afsteek onder lessenaarsdak aanwezig. Dit dak hoekt aan de noordzijde om en sluit aan op het dakvlak van het hoofddak. Voorgevel: Vanuit de oorspronkelijke functie kan de op de achterzijde van het erf gerichte oostgevel als voorgevel worden beschouwd. De gevel is tot aan de onderzijde van het vroegere wolfeind uitgevoerd in baksteen. Tot aan de verdiepingsvloer betreft het machinale baksteen in kruisverband. Daarboven bevindt zich een zone in kleine baksteen in kruisverband met een dunne gepleisterde afwerklaag, behorend tot een eerdere fase. De geveltop is uitgevoerd in potdekselwerk. Op de begane grond zijn links en rechts betonnen stalramen geplaatst binnen de dichtzettingen van grotere vensters, waarvan de contouren en rollagen nog herkenbaar zijn. In het midden van de gevel zit een forse recente dubbele deuropening. In de oudere strook muurwerk op de verdieping zit links een venster met een kozijn met een vierruits raam. Rechts zit een kozijn met opgeklampt zolderluik. Linker zijgevel: De linker zijgevel (zuid) heeft nog voor een belangrijk deel het metselwerk in kruisverband behouden. Hierin is globaal op halve hoogte een bouwnaad te onderscheiden, behorend bij de verhoging rond het einde van de 19de eeuw, toen deze gevel een langgevelopzet kreeg. De gevel heeft geheel links een recent invoegde deuropening onder een betonlatei. Direct rechts daarvan een halfrond stalvenster onderhalfsteens rollaag met een ijzeren raam. Hierna volgt een tot de oorspronkelijke gevelopzet behorende dubbele deuropening met opgeklampte deuren. Hierna volgt een meer verstoorde zone, met een zesruits ijzeren stalraam in een vernieuwd gevelvlak met rechts daarvan een opgeklampte staldeur onder een Staltonlatei. De bovenrand van deze zone is geheel vernieuwd in zeer recente baksteen. Rechts in het vroegere achterhuis nog een klein stalvenster onder een halfsteens segmentboog, voorzien van een vierruits ijzeren raam, een vierruits betonnen stalraam binnen een dichtgezette deuropening en een zesruits ijzeren stalraam onder een halfsteens segmentboog met daarboven een plattelaag. Binnen het vroegere voorhuis heeft de gevel links een oorspronkelijke deuropening met een vernieuwd kozijn met zesruits raam. Geheel rechts zit binnen de dichtzetting van een grotere opening een vierruits betonnen stalraam.	4
Rechter zijgevel: Van de rechter zijgevel (noord) zijn alleen aan beide uiteinden nog delen van het oudere muurwerk, met sporen van de vroegere gevelindeling bewaard gebleven. Het middendeel is geheel vernieuwd, waarbij twee forse dubbele deuropeningen zijn aangebracht onder een ter plaatse verhoogde dakvoet. Achtergevel: De naar de straat gerichte lage achtergevel is eigenlijk de achtergevel van de afsteek. Deze is ontstaan vanuit een hier eerder laag doorstekend achterschild van de hoofdkap. In de huidige situatie is boven het dak van de afsteek een horizontale houten topgevelbeschieting aanwezig. Deze gevel heeft nog het oudere muurwerk in kruisverband. In het midden zit een recente opening.	5
Ruimtelijke indeling: De huidige ruimtelijke indeling heeft geen relatie met de oorspronkelijke indeling of functie en bestaat uit recente materialen. Constructies: Bijzonder van deze boerderij is de ankerbalkgebintconstructie, waarvan dendrochronologisch onderzoek heeft aangetoond dat de vier gebinten, die behoren tot de vroegste fase omstreeks 1594 dateren. Deze gebinten behoren tot de fase waarin het een drie gebintvakken diepe hallehuisboerderij met vakwerkgevels betrof. Aan sporen in het oostelijke gebint van deze fase is nog de plaats van een vroegere voordeur afleesbaar, mogelijk in een opzet als hoekgevelboerderij. Het tweede gebint, dat zich binnen de vroegere heerd bevond, heeft aan weerszijden aan de onderzijde van de ankerbalk uitgesneden sleutelstukken met een kraal en gezaagde motieven. De overige gebinten behoren tot een uitbreidingsfase, die mogelijk al in de 18de eeuw plaats vond. Zowel van de eerste fase als van de uitbreidingsfase zijn de gebinten vrijwel compleet bewaard, inclusief korbelen, windschoren, gebint- en muurplaten. Vanaf de verdiepingsvloer ging de constructie bij een brand in 1971 verloren en is sprake van een recente opbouw.	6
Interieurelementen: Behoudens de constructies zijn geen historische interieurelementen bewaard gebleven. Wel ligt in zowel de constructies als in vloeren en gevels belangrijke bouwhistorische informatie besloten. Erf, bijgebouwen, diversen: Behoudens de boerderij en de erfbegrenzingen van het oorspronkelijke (zuidelijke) deel van het erf zijn geen behoudenswaardige bouwwerken of elementen aanwezig.	7
Motivering voor plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst 1. Architectonische en stedenbouwkundige waarden Deze aan het eind van de zestiende eeuw als hallehuisboerderij gebouwde boerderij heeft stedenbouwkundige waarde vanwege het belang als onderdeel van de nog vrij goed bewaard- en herkenbaar gebleven historische stedenbouwkundige structuur, die tot de vroegste structuur binnen dit gebied kan worden gerekend. In tegenstelling tot de meer gebruikelijke opzet in dit gebied, waarbij de boerderijen parallel aan de straat, of met de voorgevel naar de straat gekeerd staan, ligt deze boerderij met de achtergevel naar de straat. Het bouwwerk is een markant voorbeeld van een uit de late 16de eeuw daterende, als hallehuisboerderij met vakwerkgevels gebouwde boerderij. Aan zowel het interieur als het exterieur zijn de uitbreiding en gefaseerde verstening in de 18de en 19de eeuw goed af te lezen. Daarbij werd de boerderij rond 1900 omgevormd van een hallehuis tot een langgevelboerderij. De opzet die hierbij ontstond is, ondanks latere wijzigingen nog herkenbaar. Hierin is architectonische waarde gelegen. De later vernieuwde dakbedekkingen doet daarbij wel afbreuk. Wat betreft de gevels bleven substantiële delen van het oorspronkelijke muurwerk bewaard, evenals sporen van verschillende verbouwingen vanuit de ontwikkeling van de bedrijfsvoering. De vanaf de jaren zestig van de twintigste eeuw ten zuiden en oosten van de boerderij gebouwde woning en schuren hebben geen architectonische- of stedenbouwkundige waarde. 2. Bouw- en/of kunsthistorische waarden In de nog vrijwel compleet aanwezige historische ankerbalkgebintconstructie alsmede aanzienlijke delen van de tot de vroegste versteningsfase behorende gevels is bouwhistorische waarde gelegen. 3. Cultuurhistorische waarden Vanuit de traditionele opzet werd de boerderij verschillende malen aan de ontwikkelingen op het gebied van de bedrijfsvoering aangepast. De boerderij vertegenwoordigt cultuurhistorische waarde als tastbare herinnering aan het agrarische verleden van Nuland. Het object Hoolstraat 12 te Nuland, bestaande uit een langgevelboerderij op rechthoekige plattegrond, is op basis van bovenstaande criteria beschermenswaardig als gemeentelijk monument in de gemeente ‘s-Hertogenbosch.	8

Erfgoed 's-Hertogenbosch

2019

Aanwijzing 11 panden en objecten als gemeentelijk monument in Nuland

Hoolstraat 12 te Nuland

Gemeenteblad van 's-Hertogenbosch

J. Bertens, P. Schamp, Bouwhistorische verkenning met waardenstelling Boerderij Hoolstraat 12 Nuland, Schamp Bouwkundig Advies, 2015

E. Verhees & A. Vos, Historische atlas van ’s-Hertogenbosch. De ruimtelijke ontwikkeling van een vestingstad, Amsterdam 2005

n: vermelding in een voetnoot

Bossche Encyclopedie |